vrijdag 2 juni 1995

Redacties worstelen met virus. Ebola en de media.

Redacties worstelen met virus. Ebola en de media. De Journalist 2 juni 1995.


Peter Vasterman


“Het nieuws drong maar langzaam tussen de ochtendslierten van zijn dagelijkse hoofdpijn door: er was een nieuwe epidemie van het beruchte Ebola virus uitgebroken. Hij zette de radio in zijn groene Mitsubishi Pajero (3.5 V6)wat harder. ‘Shit’ dacht hij, ‘dat is het virus uit The Hot Zone, dat waar gebeurde verhaal, waar die film Outbreak over ging.’ Hij had het boek wel gelezen vorig jaar op vakantie met de jeep in de Spaanse Pyreneeën, maar de film, daar was hij nog niet aan toegekomen. Zijn nieuwe baan als eindredacteur van een actualiteitenrubriek had niet alleen aan veel kroegentochtjes een einde gemaakt. Nog voor hij zijn Pajero de ondergrondse parkeergarage indraaide , had hij al een plannetje bedacht voor de uitzending van die avond. Ze zouden fragmenten uit de film kunnen laten zien, afgewisseld met wat actueel nieuws en een interview met een deskundige. Kat in het bakkie! En spannend bovendien. Op de redactie begon hij onmiddellijk opdrachten uit te delen. De enige redacteur die Outbreak had gezien, sputterde nog een beetje tegen -die film ging immers over een heel ander virus en bovendien was het fictie- maar hij kreeg een sneer en moest het onderwerp doen over de Nederlandse ballonvaarders die een week in een koelcel met min 50 hadden gekampeerd. De eindredacteur tikte hoogstpersoonlijk, zoals gebruikelijk met twee vingers, de aankondiging: ‘Het is angstaanjagend, maar ook zo onwaarschijnlijk dat het alleen in Hollywood bedacht leek te kunnen worden en nu lijkt het gebeurt het echt. Want terwijl de film Outbreak over een geheimzinnig virus dat de mensheid bedreigt volle zalen trekt, is Zaïre het toneel voor een vergelijkbare echte virusepidemie virusexplosie.’ Dat wordt griezelen vanavond, grinnikte hij, terwijl hij merkte dat zijn hoofdpijn door de opwinding weer erger was geworden.”

Dit fragment lijkt alleen maar bedacht te kunnen worden voor het scenario van de serie Undercover met Marc Klein Essink, maar het gebeurde echt. Twee Vandaag presentator Rick Nieman spreekt deze tekst op 11 mei letterlijk uit. Terwijl de film Outbreak over het geheimzinnige ‘Motaba’ virus volle zalen trekt, kunnen sommige media de verleiding niet weerstaan om de indruk te wekken dat het scenario van Outbreak werkelijkheid is geworden in Zaïre.
De Twee Vandaag kijkers zien inmiddels groene beelden van een ondoordringbare jungle met geluiden van zware voetstappen, terwijl een donkerbruine Amerikaanse stem de volgende tekst uitspreekt: “Een monster dat zich schuilhield in het oerwoud van Afrika is door de mensen wakker gemaakt. Een genadeloze moordenaar: koud, rationeel, onzichtbaar. Dat monster loopt nu vrij rond.”
Volgende scène: legerhelicopters cirkelen boven een Amerikaanse stad, terwijl een stem beveelt: “Niemand mag de stad uit.” En Rick Nieman vervolgt zijn verhaal: “De speelfilm Outbreak is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal over een onbekend apevirus met de naam Reston dat per ongeluk ontsnapt in een Amerikaanse stadje, (Beelden: aapje krabt een man in zijn arm), waardoor de complete wereldbevolking met de ondergang wordt bedreigd, maar het blijft gelukkig fictie.” (De besmette man bezwijkt in een winkel en passant zes aquaria meeslepend in zijn val. )
Na deze spannende beelden zien we Belgische professor Van der Groen in zijn laboratorium: gelooide tropenkop met baard, die dag onherroeplijk de meest geïnterviewde expert in West-Europa omdat hij het virus in 1976 ontdekte. Door het nagalmende geluid van de aquaria uit de film gaan de eerste woorden van zijn verhaal nagenoeg verloren. Hij legt uit dat het Restonvirus -waar The Hot Zone- over gaat- een virus is dat mensen wel kan besmetten, maar niet ziek kan maken. Voor de kijkers is deze uitspraak moeilijk te vatten na alle voorafgaande beelden, vooral ook omdat meteen daarna de commentaarstem vervolgt met: “Maar in een uithoek van Zaïre is de nachtmerrie inmiddels werkelijkheid geworden. 170 Zaïrezen zijn al aan het dodelijke Ebola virus overleden.” (Het is de vraag of een stad als Kikwit met 600.000 inwoners een uithoek genoemd kan worden.)
Terwijl we beelden zien van een groepje kinderen die onder leiding van een man met een fiets ordentelijk op weg zijn naar een onbekende bestemming (zijn dit archiefbeelden?), zegt de commentaarstem dat de inwoners van Kikwit ondanks de afgekondige quarantainemaatregel in paniek hun stad verlaten. Terug naar Van der Groen die weer het tegenovergestelde zegt: “Het plan om Kikwit te isoleren is zeker niet in praktijk gebracht, het is ook heel moeilijk om dat te doen, er zouden wel plannen zijn om de scholen te sluiten.”
Vervolgens duikt Twee Vandaag in de historie: het Marburg virus uit 1967 en het Ebola virus uit 1976 passeren de revue. De woorden van Van der Groen kalmeren de Twee Vandaag redactie een beetje: er is geen sprake is van besmetting via de lucht, alleen via lichaamsvocht. “Voor een massale wereldepidemie à la Aids,” zegt de commentaarstem, “hoeft niemand bang te zijn, daarvoor is het ziektebeeld van het Ebola virus te direct.” Wat daarmee bedoeld wordt, blijft vooralsnog duister.
Van der Groen zet de kijkers ook weer op het verkeerde been door de merkwaardige volgorde in zijn volgende uitspraak. “HIV, dat is een totaal ander virus, maar als je aan mij vraagt wat is nu echt gevaarlijk, dan noem ik Ebola en zijn vrienden de filovirussen, dat zijn .......... schaapjes in vergelijking met het HIV virus.”
Twee Vandaag concludeert: “De kans dat het scenario in de film Outbreak in het echt in Zaïre zal plaatsvinden is dan ook uiterst gering.” Maar toch gaan we weer terug naar de film: het Witte Huis, een commdant stormt binnen, “het gunstigste scenario ziet er al volgt uit”, beelden van de kaart van de VS met enkele rode stippen, “24 uur” (wat meer rode stippen), “36 uur” (nog veel meer rode stippen), “48 uur” (heel de VS is rood, en dus dood). Rick Nieman glimlacht naar de kijkers: “Zo erg is het gelukkig niet, iets heel anders nu, asielzoekers.....”

Op diezelfde donderdagavond de elfde mei besteden vrijwel alle nieuwsprogramma’s in binnen- en buitenland aandacht aan het Ebola virus in Zaïre. In de meeste uitzendingen, bijvoorbeeld van de BBC, RTL Nieuws en NOS journaal verklaren deskundigen dat er geen enkel bewijs is dat dit virus zich door de lucht verspreidt (zoals in de film Outbreak het geval is) en dat de kans op een epidemie buiten Zaïre uiterst gering is. Hoewel bijvoorbeeld het NOS journaal nog spreekt van een “zeer besmettelijk virus” maken prof. Van der Groen en ook dokter Coutinho van de Amsterdamse GG&GD later in Nova duidelijk dat de kans op besmetting juist zeer klein is. Je moet je handen al onderdompelen in het bloed van een slachtoffer om een kans op besmetting te hebben. Ebola is zeer moeilijk overdraagbaar. Van der Groen vindt de angst en de paniek zwaar overtrokken: geen toestanden zoals in de film Outbreak. (Nova laat hierbij weer een fragment uit de film zien van mannen met zogenaamde space suits).
Coutinho acht de kans dat iemand met een dergelijke besmetting naar het westen reist uiterst gering, omdat die mensen zo snel zo ziek zijn dat ze daartoe niet meer in staat zijn. Van het maanpakkengedoe (voor de tv-kijkers inmmiddels hét Ebola symbool) is Coutinho ook afgestapt omdat bij een goede zogenaamde barrière verpleging de kans op besmetting gering is. De vergelijking met Aids is niet mogelijk zegt hij: “Na vier of vijf keer, als het van mens op mens wordt overgedragen, dooft het natuurlijk uit. Dat wijst erop dat de besmettelijkheid zo gering is dat de kans op overdracht te klein is om tot een epidemie te leiden.” Een vaccin zal er niet zo snel komen omdat er te weinig slachtoffers zijn, “daar investeert de industrie niet in.”
Een dag later op vrijdag 12 mei besluit de TROS een documentaire uit te zenden over het (“inmiddels gevreesde”) Ebola virus. Een samenvatting daarvan is te zien in Twee Vandaag . Die weergave met tal van schokkende beelden identificeert het Ebola virus weer met mensen in maanpakken, besmettingen via apen en tal van sterfgevallen. Door de samenvatting worden tal van quotes uit hun verband gerukt. Onjuist is ook de mededeling dat een van de apeverzorgers in Reston ziek werd van het virus maar deze besmetting overleefde. De documentaire gaat voor een groot deel over die gebeurtenissen in Reston, een stad in de buurt van Washington waar in 1989 honderden apen werden gedood omdat ze besmet waren met een Ebola-achtig virus, dat vervolgens naar de stad werd genoemd en nu bekend staat als het Reston virus. Dit virus is, zoals Van der Groen ook al zei, voor mensen ongevaarlijk en voor apen dodelijk. De documentaire besluit met de sombere voorspelling dat virussen binnen 24 uur de hele wereld kunnen afreizen en een wereldwijde epidemie kunnen veroorzaken. Het Reston virus verplaatste zich in het apenhuis via de lucht en als dat gebeurt kan zo’n virus de hele mensheid bedreigen.

In de berichtgeving in de dagen volgend op gebeurtenissen in Zaïre is dat de dreiging die telkens wordt opgeroepen, waarbij er nauwelijks onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende virussen, Marburg (1967) Ebola Zaïre (1976), Reston (1989) en natuurlijk het duistere virus uit Outbreak.
De berichtgeving in de dagbladen laat vanaf de allereerste dag in feite twee gezichten zien: aan de ene kant wordt het beeld versterkt van een uiterst besmettelijk virus dat een bedreiging kan vormen voor de hele mensheid, aan de andere kant zijn er tal van zeer informatieve artikelen met uitspraken van deskundigen die die dreiging relativeren en die precies uitleggen hoe dit virus in elkaar zit.
Een goed voorbeeld daarvan is Trouw op donderdag 11 mei: “Vrees voor uitbreken epidemie in Zaïre door dodelijk virus.” In dit stuk, gebaseerd op persbureaumateriaal citeert de redacteur uit het boek (“de thriller”) The Hot Zone van journalist Richard Preston: “Een gevaarlijk virus uit het regenwoud is van geen plek op aarde verder verwijderd dan 24 uur in het vliegtuig. De ebolaziektekiem kan in tien dagen doen waarvoor het aidsvirus tien jaar nodig heeft.” En Trouw vervolgt: “Het virus speelt ook een hoofdrol in de film Outbreak die momenteel in de bioscopen is te zien. daarin verspreidt het virus zich vanuit Zaïre over de VS.” De betekenis die van deze zinnen uitgaat (ook te vinden in De Telegraaf van 11 mei) is niet voor misverstand vatbaar: het Ebola virus kan zich binnen 24 uur over de hele wereld verspreiden en daar heeft Aids tien jaar voor nodig gehad.
Een dag later staat in Trouw een stuk van de wetenschapsredactie waarin de film Outbreak sterk “overdreven” wordt genoemd en waarin ook verwezen wordt naar The Hot Zone van Preston (“een stuk betrouwbaarder”). Interessanter is dat de vergelijking met de verspreiding van Aids, zoals Trouw de dag ervoor meldde als “misleidend” wordt betiteld. “Net als het Aids-virus is Ebola bovendien weinig besmettelijk.” Aldus de Trouw wetenschapsredacteuren, die het boek van Preston waarschijnlijk ook niet hebben gelezen, anders hadden ze kunnen vaststellen dat dit citaat van Preston helemaal niet in het boek voorkomt. De twee zinnen komen ongeveer in die formulering wel voor het boek, maar daar zitten zo’n dertig (!) pagina’s tussen. De ene zin luidt: “Een actief virus uit het regenwoud kan binnen vierentwintig uur aan boord van een vliegtuig naar iedere stad in de wereld reizen.” (p. 32 in Het Killervirus, de Nederlandse vertaling) De andere: “Vanaf het moment dat Ebola je bloedsomloop binnendringt is de strijd verloren - je bent ten dode opgeschreven. Je kunt Ebola niet terugdringen zoals je met een verkoudheid doet. Ebola doet in tien dagen waar aids tien jaar over doet.” (pagina 63). In het boek is het volstrekt duidelijk dat deze uitspraak betrekking heeft op het ziektebeeld van een met Ebola besmette patiënt en niet op de wereldwijde verspreiding van het virus.
Het is de vraag waar de oorsprong ligt van de creatie van dit ‘nieuwe’ citaat van Preston. Een speurtocht door de berichten van de verschillende persbureau’s van 10 mei levert een paar aanknopingspunten op. Een van de eerste telexen (kop: “Ebola virus can be deadlier than the HIV.”) is afkomstig van DPA en daarin komen citaten voor uit The Hot Zone: “A dangerous virus from the rainforest is not more than 24 hours away by air from any part of the world.” En even verder: “The Ebola virus cannot be got rid of like a cold. It does in ten days what Aids needs ten years for.” Daartussen in staan nog wat verontrustende uitspraken als: “Ebola is much more infectious than the HIV which causes Aids.”
Ook Reuters gaat er in een van de eerste berichten op 12 mei flink tegenaan: “An epidemic more gory than Aids.” “...but experts say its victims turn to mush too quickly to spark a global plague.” “While the symptoms surpass any horror movie, the release in Britain of a new Dustin Hofmann film chronicling a devastating viral epidemic has fulled fears of a new killer to rival Aids.” En misschien heeft de Twee Vandaag deze Reuters telex wel gebruikt als basismateriaal voor het schrijven van de presentatietekst: “But like today’s epidemic in Central Africa Outbreak is chilling fiction that could become a nightmare fact.”
Daarnaast verpreidt Reuters ook veel berichten waarin Ebola correct wordt beschreven en de vergelijking met Aids door allerlei deskundigen van de hand wordt gewezen. Een andere nieuwsbron zou The Times kunnen zijn geweest die al op 10 mei al de Ebola epidemie meldt met de verontrustende toevoeging dat “some strains can be transmitted in the air.” Ook The Times redacteur heeft Preston bij de hand: “Easy travel makes it possible that viruses such as Ebola and Marburg will escape from their home range and spread around the world.” Vervolgens plakt hij er nog achteraan: “Health experts fear it could cut a swat through densely populated Europe and America, making Aids ‘look like a common cold’.”
Het ligt voor de hand dat dergelijke citaten uit de allereerste berichten bepalend zijn geweest voor de manier waarop verlaggevers op die donderdag met Ebola aan de slag gingen. En naarmate de tijd verstreek en de aantallen slachtoffers -zoals zo vaak bij dit soort nieuws- de neiging hadden om te dalen in plaats van te stijgen (van 200 naar 30 en vervolgens weer naar 100), verschenen er in veel kranten goede achtergrondverhalen en interviews.
Er is echter maar één krant geweest, Die Zeit van 19 mei, waarin een microbioloog daadwerkelijk ingaat op wat er in de film Outbreak gebeurt, namelijk een mutatie van een apevirus in een voor mensen dodelijk virus. Jan ter Meulen van het Bernahrd-Nocht-Institut in Hamburg schrijft daarin dat het theoretisch wel mogelijk is dat het Ebola-virus een mutatie ondergaat en andere eigenschappen krijgt, maar mutaties vinden alleen plaats wanneer ze een “Selektionsvorteil” opleveren en wanneer de selectiedruk een tijdje werkzaam is. Dat is bij Ebola niet het geval, dit virus schijnt een grote genetische stabiliteit te bezitten en is in de afgelopen twintig jaar niet veranderd. “Einerseits ist das Virus wohl sehr genau an seinen natürlichen Wirt angepasst (daher seine Stabilität) und vermehrt sich andererseits im Menschen so rasant, dass es zu keiner Selektion von Mutanten kommt.” Een verandering van het virus tijdens een epidemie onder mensen is dus onwaarschijnlijk en bovendien is nog bij geen enkel virus een verandering opgetreden van de wijze van overdracht.
Het zou interessant zijn om eens te onderzoeken wat kijkers, lezers en luisteraars enkele weken later nog weten over het Ebola virus na al die publiciteit, waarin de grens tussen fictie en werkelijkheid niet altijd even scherp was. Zouden ze weten dat Ebola geen epidemie kan worden zoals Aids omdat mensen er te snel aan dood gaan? Dat verspreiding via de lucht niet aan de orde is? En dat het in Reston en in The Hot Zone ging om een voor mensen onschuldig virus? Ik betwijfel het. Outbreak was toch gebaseerd op een waar gebeurd verhaal? Of was dat boek van Preston toch een thriller in plaats van een betrouwbaar journalistiek verslag? Verdacht is in ieder geval wel dat Preston de Antwerpse prof. van der Groen, de ontdekker van het Ebola Zaïre virus (1976), die drie maanden in Zaïre heeft gewerkt om de epidemie te bestrijden niet in het boek voorkomt en dat verschillende feiten in het boek afwijken van die uit de TROS-documentaire......

Foto van kinderen:
Het onderschrift in de Volkskrant bij deze foto -die veel kranten heeft gehaald- luidde: “De kinderen bedekken hun gezicht in de veronderstelling dat dit hen beschermt tegen het virus.” Zo’n tekst wekt de indruk dat Ebola zich door de lucht kan verplaatsen en zo besmettelijk is dat het bedekken van de mond niet zal helpen. Zoals de Volkskrant zelf ook in allerlei stukken schreef, is dat onjuist.

Peter Vasterman is docent aan de School voor Journalistiek en Voorlichting en doet onderzoek naar mediahypes.